Wielka Emigracja

Kolejne wydarzenia XIX-wieku : rok 1848 i Powstanie Styczniowe (1863) spowodowały napływ do Francji kolejnych grup emigrantów.

Królestwo Kongresowe i Powstanie Listopadowe (1830)

Po Kongresie Wiedeńskim (1815) przestało istnieć Księstwo Warszawskie. Na części ziem polskich stworzono Królestwo Kongresowe (z terenów Księstwa Warszawskiego, lecz bez zachodniej części Wielkopolski, Bydgoszczy i Torunia), zależne od Rosji, z carem jako królem Polski. Miało ono swoją własną konstytucję i początkowo cieszyło się pewną niezależnością. Nieprzestrzeganie konstytucji i prześladowania polskich organizacji niepodległościowych doprowadziły do Powstania Listopadowego, które wybuchło w Warszawie w nocy z 29 na 30 listopada 1830. Po upadku powstania, dla wielu jego uczestników, pozbawionych praw cywilnych, majątków, zagrożonych więzieniem i zesłaniem, emigracja pozostała jedynym wyjściem.

Powstanie Styczniowe 1863

Wzmożona rusyfikacja i liczne prześladowania doprowadziły do wybuchu kolejnego powstania w styczniu 1863 roku. Zwycięstwo Rosjan pod koniec 1864 doprowadziło do likwidacji reszty polskiej autonomii, konfiskat majątków egzekucji i zesłań. Wielka fala uchodźców znów znalazła się we Francji. Wielu byłych powstańców służyło następnie w armii francuskiej podczas wojny francusko-pruskiej (1870-1871).

Polacy w Paryżu i Francji

Mimo licznych trudności i podziałów politycznych, ekonomicznych i społecznych, Wielka Emigracja wiodła intensywne życie polityczne i intelektualne, utrzymując kontakty z politycznym i artystycznym środowiskiem francuskim. Powstały liczne stowarzyszenia, polskie szkoły, biblioteki, drukarnie, księgarnie i parafie. Ta patriotyczna działalność cały czas przypomnała krajom Europy Zachodniej o aktualności « sprawy polskiej ».

Hôtel Lambert

Po Powstaniu Listopadowym Polskę musiał opuścić również książę Adam Jerzy Czartoryski, człowiek niezwykle wpływowy, od lat odgrywający istotną rolę w polskim życiu politycznym. Po przybyciu do Paryża resztę swojego życia poświęcił temu, aby « sprawa polska » nie została zapomniana w Europie. Siedziba rodziny Czartoryskich - Hôtel Lambert na Wyspie św. Ludwika w Paryżu – stała się głównym centrum aktywności konserwatywnego skrzydła polskiej emigracji oraz ośrodkiem kulturalnym, w którym bywali artyści polscy i francuscy : Franz Liszt, Adam Mickiewicz, Zygmunt Krasiński, Eugène Delacroix, George Sand i in. Kilka utworów Fryderyka Chopina, stałego bywalca Hôtel Lambert, zostało skomponowanych w związku z odbywającymi się tam balami charytatywnymi na rzecz ubogich emigrantów.

Towarzystwo Historyczno-Literackie

Założone w 1832 towarzystwo miało za cel nieustanne nagłaśnianie sprawy polskiej na forum europejskim, podejmowanie zadań społecznych i naukowych. Jego członkami byli najważniejsi przedstawiciele Wielkiej Emigracji, m.in. Adam Jerzy Czartoryski, Ludwik Plater, Adam Mickiewicz, Joachim Lelewel, Fryderyk Chopin, Juliusz Słowacki, Karol Kniaziewicz.

Biblioteka Polska w Paryżu

Założona w 1838 roku przez polskich patriotów, m.in. Adama Jerzego Czartoryskiego, Juliana Ursyna Niemcewicza i Adama Mickiewicza, od roku 1853 ma swoją siedzibę w budynku przy quai d’Orléans 6 na Wyspie św. Ludwika, kupionym ze składek emigrantów. Przez dziesięciolecia była jedną z najważniejszych instytucji polskich działających na emigracji, do dziś ze względu na swoje zbiory pozostaje bardzo istotnym miejscem dla badań nad historią Wielkiej Emigracji i związkami polsko-francuskimi. W Bibliotece znajdują się trzy muzea : Muzeum Mickiewicza, Muzeum Biegasa i Salon Chopina.

Cmentarz polski w Montmorency

Cmentarz ten można uznać za Panteon sławnych Polaków zmarłych we Francji. Pochowani są tu m.in. Karol Kniaziewicz, Julian Ursyn Niemcewicz, Bolesław Biegas, Olga Boznańska. Znajdują się tu też polskie groby rodzinne. Pierwotnie na cmentarzu został pochowany Adam Mickiewicz (w 1890 prochy poety przewieziono do katedry na Wawelu).

« Szkoła Batignolles » (Szkoła Narodowa Polska)

Potrzeba przekazania kultury i języka polskiego dzieciom emigrantów urodzonym we Francji doprowadziła do powstania w 1842 polskiej szkoły. Początkowo jej siedzibą było Châtillon-sous-Bagneux, w 1844 przeniesiono ją na Boulevard des Batignolles. Atmosferę i wysoki poziom dwujęzycznego nauczania szkoła zawdzięczała wielu wybitnym członkom polskiej emigracji. Napoleon III dekretem z 8 kwietnia 1869 przyznał jej status instytucji użyteczności publicznej. Od 1874 roku szkoła znajduje się na rue Lamandé, w 17 dzielnicy Paryża.

Instytut Panien Polskich

Anna Czartoryska, żona księcia Adama Czartoryskiego utworzyła w 1844 szkołę dla niezamożnych Polek wzorując się na dawnej królewskiej szkole dla panien w Saint-Cyr. Instytut miał swoją siedzibę w Hôtel Lambert. Dziewczęta, otoczone rodzinną atmosferą, przygotowywały się do matury, którą zdawały na Sorbonie. Potem zazwyczaj pracowały jako nauczycielki. Do 1870 rocznie kształciło się tam po 45–50 młodych kobiet, później, gdy rząd francuski przestał subwencjonować placówkę, 7–12. Instytut istniał do 1899 roku.

Dom św. Kazimierza (Œuvre de Saint Casimir)

Zakład ufundowany został z incjatywy księżnej Anny Czartoryskiej i siostry Teofily Mikułowskiej ze Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia. Prowadzony przez siostry szarytki stał się miejscem schronienia dla weteranów, sierot i biednych emigrantów. Stworzony w 1846 roku, w 1861 roku znalazł ostatecznie swoje miejsce przy ulicy Chevaleret, dzięki darowiźnie Ksawery Grocholskiej. W Domu św. Kazimierza ostatnie sześć lat swojego życia spędził Cyprian Kamil Norwid.

Francuscy przyjaciele Polski

Polacy mogli liczyć na pomoc narodu francuskiego w wielu dramatycznych momentach swojej historii. Wsparcie to było szczególnie żywe w XIX wieku, chociaż już w poprzednim stuleciu, bretończyk hrabia de Plélo poległ, ruszając na pomoc oblężonemu w Gdańsku królowi Stanisławowi Leszczyńskiemu.
Szczególną życzliwość, entuzjazm i solidarność wobec Polski wzbudził we Francji wybuch powstania listopadowego w 1830 roku. Było to widoczne nie tylko w Paryżu, ale w miastach i miasteczkach całego kraju. Liczni Francuzi angażowali się w sprawę polską, pisząc poświęcone jej artykuły prasowe i utwory literackie oraz organizując komitety pomocy dla powstania, a następnie dla popowstaniowej emigracji. Odczucia dużej części ówczesnego społeczeństwa francuskiego trafnie wyraził Markiz de la Fayette, współzałożyciel Francusko-Polskiego Komitetu pomocy,
słynnymi słowami : „Cala Francja jest polska”.

Ilustracja : Réception des Généraux Ramozino, Langermann et Sznayde, au Pont du Rhin, le 4 décembre 1831