Prasa epoki oświecenia w Warszawie

Najbardziej ogólny z możliwych do zastosowania podziałów wydawnictw prasowych pozwala wyodrębnić dwa rodzaje publikacji: czasopisma i gazety. Na potrzeby niniejszej informacji jawi się on jako całkowicie wystarczający.

W drugiej połowie XVIII ukazały się trzy czasopisma, które - używając ówczesnej terminologii – wypada określić jako „pisma uczone”.

W grupie gazet zależnie od ich zwartości można wyróżnić trzy kategorie:

• gazety ogólnoinformacyjne

• gazety polityczne

• gazety ogłoszeniowe.

1. Czasopisma uczone 

1. 1. „Journal Littéraire de Pologne”

(BN: T.1 z 1754 r.)

Pierwszym polskim fnacuskojęzycznym czasopismem „uczonym” był „Journal Littéraire de Pologne” redagowany i wydawany przez warszawskiego księgarza Christiana Gottlieba Friesego. W intencji wydawcy periodyk miał ukazywać się dwa razy do roku. Zawartość pisma ujawniał opisowy podtytuł, który brzmiał: „contenant un récit exact des livres nouvellement publiés dans le pais avec plusieurs remarques utiles et curieuses”. Friese zamierzał na łamach pisma prezentować przede wszystkim dzieła ogłoszone w języku polskim, choć obiecywał nie zaniedbywać i innych jeśli będą zasługiwać na uwagę czytelników. Pierwszy tom „Journal Littéraire de Pologne” ukazał się 11 września 1754 r. Friese przygotował kolejny tom periodyku, jednak nigdy nie podał go druku. 

1.2. „Journal Polonais”

(BN: 1770 T. 1-4)

W styczniu 1770 r. nakładem Michała Grölla i drukiem księży pijarów ukazał się pierwszy tomik „Journal Polonais”. Redakcję pisma wydawca powierzył Nicolasowi Dusertowi, który w przedmowie zapowiadał nie bez dumy, że podobnego „projektu literackiego” wcześniej na ziemiach polskich nie było. Nowy periodyk miał być miesięcznikiem wzorowanym na paryskim piśmie „Mercure de France”. „Journal Polonais” poświęcono omówieniom dzieł naukowych, literackich, ekonomicznych oraz innych wzbudzających „uznanie znawców”. Pismo zawierało artykuły dotyczące różnych dziedzin wiedzy, kwestii moralno-obyczajowych, edukacji młodzieży, a także bieżące wiadomości literackie i muzyczne oraz logogryfy i zagadki. Niski poziom periodyku sprawił, że nie znalazł on dostatecznej liczby nabywców. W rezultacie „Journal Polonais” ustał wraz z tomikiem czwartym wydanym w kwietniu 1770 r.

1.3. „Journal Littéraire de Varsovie”

(BN: 1777 sept. nr 1,4; nov.nr 1-4; dec. nr 1-4

  1778 jan. nr 1,2,4; fev. nr 1-4; mars nr 2,5; avr. Nr 1,4)

W „Gazecie Warszawskiej” z 10 maja 1877 r. zamieszczono inserat Piotra Dufoura, który informował, że w jego drukarni „znajduje się >>Journal Littéraire de Varsovie<<”. Pierwszy numer pisma ukazał się w poniedziałek 5 maja. Pierwotne zamierzenia wydawcy przewidywały, że „Journal Littéraire de Varsovie” będzie miesięcznikiem, jednak „na żądanie znakomitych osób” dwuarkuszowe „cząstki każdego numeru” wychodziły z tygodniową częstotliwością. Choć miały one odrębną numerację w obrębie każdego miesiąca, to składały w kwartalne, a nie miesięczne tomy. Wskazuje na to anons opublikowany 6 sierpnia 1777 r. w „Gazecie Warszawskiej”. Czytamy w nim m.in: „Tutejszy >>Journal Littéraire<< w drukarni dufourowskiej, po zakończonym pierwszym tomie, rozpoczyna się co do drugiego”. Materiały umieszczane w „Journal Littéraire de Varsovie” umieszczano w wyodrębnionych działach („Livres nouveaux”, „Sciences”, „Arts”, „Academies”, „Spectacles”, „Catalogue de Nouveautés” oraz „Anecdotes”). Wysoki poziom periodyku był zasługą jego redaktora Jeana Baptiste Deschamps de Saucourt, francuskiego literata i publicysty, który czasowo przebywał w Warszawie. Wydano 52 numery, z których ostatni ukazał się 27 kwietnia 1778 r.

2. Gazety

2. 1. Gazety ogólnoinformacyjne

 2.1.1. „Gazette de Varsovie” (z czasów saskich)

(BN: 1758 nr 1-47, 50-58, 60-81, 82-95

   1759 brak

   1760 nr 1-105

   1761 nr 1-19, 31-40, 50-56, 58-105

   1762 nr 1-33, 35-57, 60-66, 68-71, 73-104

   1763 brak

   1764 nr 1-105)

Zakon pijarów 16 sierpnia 1757 otrzymał od Augusta III przywilej cum iure exclusivo wydawania gazet informacyjnych w językach francuskim i niemieckim na wszystkich ziemiach koronnych. Korzystając z nabytego prawa Warszawskie Zgromadzenie Księży Pijarów powołało do życia „Gazette de Varsovie”, której pierwszy numer ukazał się 4 stycznia 1758 r., ostatni zaś – jak wskazują zachowane egzemplarze – 29 grudnia 1764 r. Gazeta ukazywała się dwa razy w tygodniu. Pojedynczy numer liczył 4 strony druku, do którego dodawano jedno lub dwukartkowy suplement. „Gazette de Varsovie” wypełniona była głównie wiadomościami z zagranicy. W znacznej mierze były to doniesienia o przebiegu wojny siedmioletniej. Nowiny krajowe stanowiły niewielki margines. Suplementy przeznaczono głównie na publikację oficjalnych dokumentów: biuletynów wojennych, not dyplomatycznych, itp. Gazetę drukowano ze sporą starannością typograficzną.

2.1.2. „Courrier de Pologne”

(BN brak)

W połowie marca 1776 warszawski księgarz Jan August Poser za pośrednictwem „Gazety Warszawskiej” informował, że „za konsensem JJKsKs. Pijarów, z dawna na to przywilej mających” od 3 kwietnia zacznie wydawać francuskojęzyczną gazetę pod tytułem „Courrier de Pologne”. W dalszej części inseratu wyraził przekonanie, „iż gazety tej stolicy będą wielce interesowały cudzoziemców”, ponieważ wydarzenia rozgrywające się w Polsce „od kilku lat obróciły na nią oczy całej Europy”. Wydawca zapowiadał, że jego gazeta zamieszczać będzie także „najświeższe wiadomości z Rosji i Turek”. Jednocześnie zapewniał, iż czytelnicy znajdą w „Courrier de Pologne” jedynie „wiadomości godne nowiny”, z których zdecydowana większość będzie ”w materii polityki”. Nowa francuskojęzyczna gazeta warszawska ukazywała się dwa razy na tydzień spod pras Drukarni Pijarów. Obowiązki redaktora pełnił Jan Chrzciciel Albertrandi. Zachowały się jedynie cztery numery pisma - wszystkie z 1776 r. Prawdopodobnie „Courrier de Pologne” utrzymał się na rynku prasowym do końca roku 1777. Przyczyną zwinięcie gazety przez Posera były zapewne niedostateczne dla jej utrzymania wpływy z prenumeraty.

2.1.3.„Gazette de Hambourg” (ks. Montflamberta)

(BN 1790 nr 21-226)

W ostatniej ćwierci XVIII w. jedną z najpoczytniejszych gazet w Europie była „Staats- und Gelehrte Zeitung des Hamburgischen Unparteyischen Correspondenten”. Swą renomę zawdzięczała obszernemu i wiarygodnemu serwisowi doniesień politycznych z całego świata, stanowiąc dla wielu innych europejskich wydawców i redaktorów wydawnictw prasowych źródło informacji. Sława „Gazety Hamburskiej” – jak o niej powszechnie w Polsce mówiono – była obecna także w Rzeczypospolitej. W epoce stanisławowskiej w kręgach społecznych, spośród których rekrutowali się użytkownicy prasy znajomość języka niemieckiego nie była tak powszechna jak francuskiego. By ułatwić polskim czytelnikom pism periodycznych kontakt z „Staats- und Gelehrte Zeitung des Hamburgischen Unparteyischen Correspondenten” nieznany z imienia emigrant z Francji ks. Montflambert postanowił wychodzącą w Hamburgu gazetę przekładać i wydawać po francusku pod tytułem „Gazette de Hambourg”, powierzając jej druk warszawskiemu typografowi Piotrowi Dufourowi.

Pismo ukazywało się cztery razy w tygodniu. Objętość pojedynczego egzemplarza wynosiła od 4 do 10 kart.  

Pierwszy numer „Gazette de Hambourg” wyszedł w poniedziałek 30 listopada 1789 r. Nie można równie precyzyjnie określić kiedy gazeta zakończyła swój żywot. Z zachowanych numerów ostatni pochodzi z 31 grudnia 1971 r. Z całą pewnością periodyk ukazywało się nadal w roku następnym. Nie można wykluczyć, że Montflambert przestał wydawać gazetę bezpośrednio po Sancycie Konfederacji Targowickiej, który przyznawał Taduszowi Włodkowi monopol prasowy na terenie Rzeczypospolitej.

Pierwszych sześć numerów „Gazette de Hambourg” opatrywano podwójną numeracją. Obok kolejnych numerów edycji warszawskiej umieszczano odpowiednie numery (183-188) „Staats- und Gelehrte Zeitung des Hamburgischen Unparteyischen Correspondenten”. Praktykę tę zarzucono, bo z powodu znacznie mniejszej objętości gazeta Montflamberta nie mogła być wiernym odwzorowaniem hamburskiego oryginału. Redakcja ograniczyła się przeto do publikowania wyboru z „Gazety Hamburskiej”. W późniejszym okresie czasu artykuły i doniesienia tłumaczone z niemieckiego uzupełniano informacjami czerpanymi z innych gazet zagranicznych, głównie paryskich. W czasach Sejmu Wielkiego na łamach pisma zaczęły się pojawiać doniesienia dotyczące wypadków krajowych. Zapewne z inicjatywy Dufoura wlatch 1789-1790 wraz z „Gazette de Hambourg” kolportowano samoistny dodatek ogłoszeniowy: „Avis Divers”.

2.1.4. „Gazette de Varsovie (z czasów Sejmu Wiekiego)

(BN 1792 nr 1-10, 14-34, 37-64

  1793 nr 1-7, 9-21, 23-43, 49)

Bodaj najciekawszą warszawską gazetę francuskojęzyczną założyli Karol Glave-Kolbielski i Jean-Claude Hippolyte Méhée de la Touche. Pierwszy był poddanym pruskim, skazanym na dwa lata twierdzy za machinacje finansowe. Wydalony z Prus udał się do Polski. Drugi był Francuzem, tajnym agentem policji, wysłanym do Rosji i Polski w tajemniczej misji. Po wybuchu rewolucji obawiał się powrotu do Francji i pozostał w Polsce. Glave-Kolbielski miał zadbać o stronę finansową przedsięwzięcia, Méhée de la Touche zaś zająć się redakcją gazety. Pierwszy numer ”Gazette de Varsovie” ukazał się sobotę 17 września 1791 r. Wydawano ją in folio, w objętości 4 stron. Do 1 czerwca 1792 r. wychodziła cztery razy na tydzień, później z mniejszą częstotliwością. Po pierwszych paru numerach, które były zgodne z linią polityczną Stronnictwa Patriotycznego Méhée de la Touche zaczął ze skrajnie jakobińskich pozycji krytykować majową konstytucję częstokroć obrażając swych polemistów. W efekcie został usunięty z redakcji gazety. Glave-Kolbieski zatrudnił w redakcji trzech Francuzów przebywających aktualnie w Warszawie Byli to Louis-Antoine Fauvelet de Bournienne i nieznani z imienia de Tombeur i Barollier. Nowi współpracownicy sprawili, że pismo dobrze współbrzmiało z „Gazetą Narodową i Obcą”. Było więc używane jako narzędzie propagandowy reform ustrojowych Rzeczypospolitej skierowane do zagranicznego odbiorcy. W początkach lipca redaktorem „Gazette de Varsovie” został od dawna zasiedziały w Polsce i silnie z nią związany Francuz szkockiego pochodzenia Emmanuel Murray, który wkrótce przejął takżę entrepryzę. Linia gazety pod kierownictwem i redakcją Murraya pozostawała niezmiennie patriotyczna, na tyle na ile to było możliwe także pod rządami targowickimi. Po przyznaniu przez Konfederację Generalną Tadeuszowi Włodkowi monopolu na wszelkie wydawnictwa prasowe „Gazette de Varsovie” przestała istnieć. W ostatnim numerze gazety z 28 września 1793 Murray zamieścił obszerny artykuł zatytułowany Mes Adieux au Public, w którym wyjaśniał czytelnikom przyczyny likwidacji pisma. Poza powodami natury politycznej i etycznej, niejako na marginesie ujawnił, że entrepryza przyniosła mu stratę ponad 400 dukatów.

„Gazette de Varsovie” była typową gazetą ogólnoinformacyjną, na zawartość której składały się przede wszystkim serwisy krajowy i zagraniczny, a także doniesienia o nowościach wydawniczych oraz drobne inseraty prywatne.

2.1.5. „Gazette Française de Varsovie” i „Gazette de Hambourg (z 1794 r.)

(BN poz.1: 1794 nr 2

  poz.2: 1794 fotokopie nr 19, 25, 27, 29, 30)

Stanisław August Poniatowski zatwierdzając w listopadzie 1793 r. targowicki przywilej na monopol prasowy dla Tadeusza Włodka wyłączył z niego pisma wydawane po francusku. Po wycofaniu się z działalności prasowej Emmanuela Murraya monopolista nie musząc obawiać się konkurencji powołał do życia „Gazette Française de Varsovie”. Redagowaniem gazety zajmowali się dwaj przybysze z Francji: Joseph Aubert i Jean Charles Pinabel de Verrière. W zbiorach polskich zachowany jest jedynie drugi numer pisma ze środy 8 stycznia. Jego zawartość zdaje się wskazywać, że gazeta niemal w całości była poświęcona wiadomościom z zagranicy. Bogatszy zasób znajduje się w zbiorach Biblioteki Narodowej Ukrainy im W. Wernadskiego w Kijowie, której elektroniczny katalog wykazuje numery od 1 z 4 stycznia do 12 z 12 lutego, co pozwala ustalić, że „Gazette Française de Varsovie” ukazywała się dwa razy na tydzień. Kluczowe znaczenie dla ustalenie dalszych dziejów gazety ma doniesienie zamieszczone w „Gazecie Krajowej” na początku drugiej dekady lutego, z którego wynika, że Włodek postanowił dotychczasową formułę pisma zastąpić wypisami z „Gazety Hamburskiej”, które sporządzał Józef Rautenstrauch. By zaznajomić czytelników z nową koncepcją gazety „pierwszy onej egzemplarz” rozdawano bezpłatnie wraz aktualnym numerem „Gazette Française de Varsovie”. Inserat ów jednoznacznie wskazuje, że nr 12 zachowany w zbiorach ukraińskich był numerem ostatnim „Gazette Française de Varsovie. Możliwe, że Włodek postanowił się rozstać z dotychczasowymi redaktorami, którzy starali się dostarczać czytelnikom rzetelny serwis informacyjny także z rewolucyjnej Francji. Doniesienie pozwala przyjąć, w styczniu i na początku lutego 1794 r. nie wychodziła w Warszawie „Gazette de Hambourg”. Znamy pięć egzemplarzy tego tytułu z 1794. Są to numery: 19 z 7 marca, 25 z 28 marca, 27 z 4 kwietnia, 29 z 11.04 kwietnia oraz 30 z 14 kwietnia, który w związku z wybuchem w stolicy insurekcji był najprawdopodobniej numerem ostatnim. Dzienne daty zachowanych numerów wskazują, że gazeta ukazywała się dwa razy na tydzień. Ponieważ nie ma takiej możliwości, by od drugiej dekady lutego do 14 kwietnia ukazało się aż 30 numerów pisma, trzeba przyjąć, że nie wydano ich 30, lecz tylko 19. Z numeracji zachowanych egzemplarzy wynika, że rozdawany gratis pierwszy numer nowego pisma był opatrzony identycznym numerem, co ostatni 12 nr „Gazette Française de Varsovie”.

2.2. Gazety polityczne  

2.2.1. „Journal Hebdomadaire de la Diète”

(BN 1788 nr 1-9;

  1789 nr 9-59

  1790 nr 1-52

  1791 brak

  1792 nr 1-20

9 listopada 1788 r., a wiec w nieco ponad miesiąc po rozpoczęci Sejmu Czteroletniego Jan Potocki zaczął wydawać z tygodniową częstotliwością pismo periodyczne zdające relację z przebiegu obrad sejmowych. Pierwsze zdanie prospektu wydawniczego: „J’écrirai pour les étrangers” ujawnia, że w intencji Potockiego pismo było adresowane do odbiory cudzoziemskiego. Dość prędko okazało się jednak, że zyskało także (a może przede wszystkim) czytelników krajowych. „Journal Hebdomadaire de Diète” tłoczony był w Drukarni Wolnej założonej przez wydawcę we wrześniu 1788 r. Redagowaniem pisma zajmowali się kolejno: Jean-Charles Pinabel de Verrière, od numeru 14 z 1790 r. poseł inflancki Józef Mostowski i wreszcie od numeru 41 z tego samego roku Henri-Jacques Le Jay de Messuère, wysoko wtajemniczony uczestnik wolnomularstwa i zarazem bibliotekarz Stanisława Augusta. Na zawartość „Journal Hebdomadaire de la Diète” składały się głównie dobrze zredagowane doniesienia z obrad sejmowych. Niekiedy pojawiały się także analizy polityczne autorstwa Jana Potockiego. Chociaż wydawca zamierzał kontynuować pismo także po zamknięciu obrad sejmowych, to „Journal Hebdomadaire de la Diète” zakończył swój żywot 6 czerwca 1792 r.

2.2.2. „Journal Historique de Varsovie”

(BN brak)

14 maja ukazał się pierwszy numer pisma opatrzonego długim, opisowym tytułem: „Le Journal Historique des Evenemens qui ont eu lieu à Varsovie depuis le 17 Avril 1794. Extrait de Feuilles Polonaises par Mr B***”. W ogłoszeniu prasowym donoszącym o pojawieniu nowej francuskojęzycznej gazety Piotr Dufour informował, że wychodzić ona będzie spod pras jego drukarni „co środa i sobota o godzinie 2giej z południa”. Zarządzenie Wydziału Dyplomatycznego Rady Zastępczej Narodowej ustalające zakres obowiązków służbowych Fryderyka Bacciarellego, zatrudnionego na stanowisku kancelisty, stwierdzało, że oprócz innych zajęć ma on także „dostarczać materiały do utrzymania biuletynu w języku francuskim”. Tak więc redaktorem gazety skrywającym się pod kryptonimem „Mr B***” był właśnie Bacciarelli, a samo pismo było oficjalnym organem Wydziału Dyplomatycznego RZT, a po zastąpieniu jej przez Radę Najwyższą Narodową Wydziału Interesów Zagranicznych RNN.

Począwszy od nr 2, aż po kres istnienia gazety ukazywała się ona pod skróconym tytułem „Journal Historique de Varsovie”, przynosząc w kolejnych numerach zwięzły, kronikarski opis wydarzeń w układzie kalendarzowym, wzbogacony zarządzeniami, odezwami i raportami cywilnych i wojskowych władz powstańczych. Ujawnienie przez redakcję wiadomości poufnej spowodowała likwidację pisma. 28 czerwca ukazał się ostatni, 14 numer„Journal Historique de Varsovie”, uzupełniony suplementem wydanym 2 lipca.

2.2.3. „Bulletin National Hebdomadaire”

(BN 1794 nr 2-21)

Drugim francuskojęzycznym periodykiem ukazującym się w Warszawie w czasach insurekcji kościuszkowskiej był kolejny organ prasowy Wydziału Interesów Zagranicznych – „Bullentin National Hebdomadaire”. Pismo wychodziło z tygodniową częstotliwością drukiem Dufoura, a jego poszczególne numery nie ujawniały dziennej daty edycji. Pierwszy numer „Bulletin National Hebdomadaire” ukazał się 14 czerwca, a ostatni 31 października. Wszystkie numery pisma redagował nieznany z imienia Barrolier – Francuz zatrudniony jako urzędnik w Wydziale Interesów Zagranicznych RNN. W porównaniu z „Journal Historique de Varsovie” w tygodniku zamieszczano znacznie mniej oficjalnych materiałów urzędowych, poświęcając więcej miejsca doniesieniom i relacjom. Materiał grupowano w wyodrębnionych stałych rubrykach. Na łamach jednej z nich Barollier polemizował z opiniami prasy zagranicznej na temat powstania, ujawniając talent publicystyczny i radykalne przekonania.

2.3. Gazety ogłoszeniowe

2.3.1. „Annonces et Avis Divers de Varsovie”

(BN brak)

 „Annonces et Avis Divers de Varsovie” ukazywały się nieco ponad trzy lata, od 4 sierpnia 1781 do grudnia 1784 r. Gazetę wydawał Piotr Dufour w zmiennej objętości od połowy do jednego arkusza druku. Każdy numer gazety zaczynał się tygodniowym kalendarium. W początkowym okresie pisma podawano je jedynie po francusku. Dość prędko dodano wersję polską, a później także niemiecką. Kolejną stałą pozycję stanowiły wyniki ciągnienia loterii. Podstawę zawartości gazety tworzyły różnorakie ogłoszenia drobne. Publikowane je nie tylko po francusku, ale także - choć w mniejszym wymiarze - po polsku i po niemiecku. Źródłem, z którego gazeta czerpała materiały było założone przez Dufoura Biuro Ogłoszeń. Profesja wydawcy sprawiła, że w piśmie nie brakowało informacji związanych z produkcją wydawniczą i handlem księgarskim. Informowano o pozycjach wytłoczonych przez Dufoura i w nieco mniejszym zakresie przez Michała Grölla, czy Drukarnię Ks. Pijarów. Zamieszczano także doniesienia księgarskie o wydawnictwach sprowadzonych z innych ośrodków, w tym zagranicznych,. Począwszy od drugiego rocznika, by uczynić pismo bardziej użytecznym redakcja dodawać artykuły historyczne, filozoficzne, „moralne” itp. Na łamach tygodnika pojawiały się także doniesienia teatralne. Oprócz tego publikowano fragmenty sztuk dramatycznych, drobne utwory poetyckie, wierszowane zagadki i logogryfy. Pewien margines stanowiły nowiny lokalne i doniesienia polityczne. „Annonces et Avis Divers de Varsovie” są dzisiaj „wartościowym źródłem do historii życia codziennego XVIII-wiecznej Warszawy.