Kontekst artystyczny, polityczny i społeczny

Inspiracje artystyczne i ciekawość świata były głównym czynnikiem napędzającym ten muzyczny exodus. Mit Paryża jako miasta sztuki otwartego dla wszystkich nabrał wtedy nowej siły. Tam miały spełniać się wszystkie marzenia, a artystyczne plany wcielać w życie. Wyjeżdżali przede wszystkim młodzi muzycy, dwudziesto- i trzydziestolatkowie. Byli u progu swej kariery, ciekawi świata i spragnieni sukcesów. Odzyskanie niepodległości w 1918 wyzwoliło w nich potężną energię i potrzebę zmierzenia się z nowymi wyzwaniami.

Do wyjazdu do Paryża zachęcał gorąco swoich uczniów Karol Szymanowski. Miał on wielki wpływ na utrwalenie wizerunku muzyki francuskiej jako nośnika najwyższych wartości estetycznych i duchowych, symbolu nowoczesności. Stał się duchowym przewodnikiem młodej generacji kompozytorów, która weszła w dojrzałość w latach 20. i 30. Opcja profrancuska nabrała wtedy wielkiej siły. Następcy Szymanowskiego spoglądali ku Francji, szukając tam artystycznych wzorców i inspiracji.

Sama miłość do sztuki jednak nie wystarczyła. Młodzi musieli mieć środki finansowe, aby wyjechać i przetrwać. I tutaj z pomocą przyszło państwo. W 1926 powstało Towarzystwo Szerzenia Sztuki Polskiej wśród Obcych (TOSSPO), a w 1928 Fundusz Kultury Narodowej (FKN). Celem tych instytucji było wspieranie polskiej twórczości naukowej i artystycznej za granicą poprzez stypendia indywidualne i dotacje dla wydawnictw i stowarzyszeń.

Z sal koncertowych – przegląd francuskiej prasy

Przez paryskie sale koncertowe przewinęło się wielu polskich artystów. Byli tam muzycy, którzy przyjechali jeszcze przed I wojną światową i głęboko wrośli w lokalne środowisko, jak Wanda Landowska, Aleksander Tansman czy Marya Freund. Na paryskich scenach występowali wielcy wirtuozi, jak Ignacy Jan Paderewski i Bronisław Huberman. Natomiast Feliks Łabuński, Piotr Perkowski, Antoni Szałowski, Tadeusz Szeligowski wraz z innymi artystami działali w Stowarzyszeniu Młodych Muzyków Polaków.

Wielu z nich doskonaliło swoje umiejętności pod kierunkiem francuskich profesorów, w szkołach publicznych i na prywatnych kursach, przede wszystkim w École normale de musique, rzadziej w Konserwatorium i w Schola Cantorum.

Polska obecność w Paryżu zaznaczyła się więc w różnych obszarach życia muzycznego. Znakomitym tego świadectwem jest prasa francuska, w tym periodyki muzyczne: „Le Ménestrel”, „Le Courrier musical”, „La Revue musicale” i „Le Monde musical” oraz dzienniki: „Le Figaro”, „Le Temps”, „L’Intransigeant”, „La Liberté”, „L’Écho de Paris”, „Le Matin”, „Le Petit Parisien”, „Journal des débats”, „Candide”, „Comœdia” i „Excelsior”. Ważnym źródłem informacji jest też czasopismo „La Pologne: politique, économique, littéraire et artistique”, wydawane przez Association France-Pologne.

Dzięki prasie i programom koncertowym można odtworzyć najważniejsze wydarzenia i aktywność polskich muzyków. Pośród pianistów były zarówno wielkie gwiazdy, jak i mniej znani wykonawcy: Artur Rubinstein, Józef Śliwiński, Zygmunt Dygat, Jerzy Lalewicz, Auguste de Radwan, Leo Sirota, Erwin Brynicki, Artur Hermelin, Jan Smeterlin, Ignaz Friedman, Leopold Godowski, Zbigniew Drzewiecki, Albert Tadlewski, Czesław Marek, Wiktor Łabuński, Ryszard Byk, Henryk Sztompka, Stanisław Niedzielski, Lucyna Robowska, Zofia Jaroszewicz, Helena Krzyżanowska, Wanda Piasecka. Niektórzy prowadzili działalność pedagogiczną. Swoją metodę nauki gry na fortepianie Louta Nouneberg oparła na analizie aparatu ruchowego pianisty, oglądanego na zwolnionych klatkach zapisu filmowego. Obok pianistów działali skrzypkowie: Bronisław Huberman, Eugenia Umińśka, Roman Totenberg, Irena Dubiska oraz śpiewaczki: Marya Freund, Maria Modrakowska, Ewa Bandrowska-Turska, Ada Sari, Stanisława Korwin-Szymanowska, Stanisława Argasińska, Ina Zadora Zbierzchowska, Maneta de Radwan, Wanda Strela, Tola Korian, Zofia Massalska, Stefania Millerowa, Irene Downar-Zapolska, Janina de Witt, Ganna Walska i Tonia Pavel-Kleczkowska.

Silny rezonans w prasie miało kilka spektakularnych wydarzeń, w tym m.in.: Gala Polonais w Operze (1925), Festiwal Muzyki Polskiej (1932), premiera Harnasi (1936), występy Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia i Baletu Polskiego na Wystawie Światowej (1937). W ich organizację były zaangażowane instytucje krajowe i służby dyplomatyczne.

Zakres badań, źródła

Niniejszy artykuł powstał w ramach projektu badawczego Obecność polskiej muzyki i muzyków w życiu artystycznym Paryża w okresie międzywojennym, finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki, program OPUS 12, nr 2016/23/B/HS2/00895. Wyniki badań zostały opublikowane w monografii Muzyczny Paryż „à la polonaise” w okresie międzywojennym. Artyści – Wydarzenia – Konteksty, Kraków, Księgarnia Akademicka 2020.

Książka ta koncentruje się na różnych aspektach owej obecności, tj. działalności wykonawców i kompozytorów, obecności utworów polskich w repertuarze koncertowym, wydarzeń artystycznych z polskim akcentem oraz reakcji krytyki na te wydarzenia. Celem pracy jest odnalezienie śladów aktywności Polaków, udokumentowanie ich i pokazanie w szerszym kontekście. Służy temu analiza źródeł: prasy (muzycznej i codziennej), programów koncertowych, materiałów archiwalnych i korespondencji, zwłaszcza listów polskich uczniów do Nadii Boulanger.

Opublikowano we wrześniu 2020 r