École de Paris i Polacy

Przybysze w stolicy Francji

Artyści ci nie tworzyli formalnego ugrupowania, nie mieli wspólnego artystycznego programu, ani jednego mistrza. Łączyły ich raczej związki koleżeński, przyjaźnie, życie towarzyskie. Wspólnym mianownikiem był dla nich Paryż, który wybrali na miejsce zamieszkania i tworzenia.

Owi przybysze, głównie z Europy Środkowo-Wschodniej, w znacznej części pochodzenia żydowskiego, przyjechali z miejsc, w których od wieków mieszały się różne tradycje i kultury. Zetknięcie ich własnego dziedzictwa z artystyczną atmosferą Paryża stało się impulsem, który wyzwolił w nich talenty i niezwykle twórcze możliwości.

Montparnasse – nowa dzielnica artystów

Dzielnicą, w której mieszkali i pracowali był Montparnasse, który na początku XX wieku przejął po Montmartrze rolę dzielnicy artystów.

Zamieszkiwali ją również poeci, pisarze, dziennikarze i różnorodni ekscentrycy, przyciągani niezwykłą atmosferą miejsca. Dzielnica tętniła życiem: znajdowały się tam słynne lokale - punkty spotkań artystów: kawiarnie La Rotonde i Le Dôme, nocne bary, redakcje czasopism, księgarnie i teatry. Miejscem legendarnym była La Ruche – Ul – budowla mieszcząca 140 pracownie, przez które przewinęli się na początku swojej drogi twórczej niezliczeni artyści.

Marszandzi. Leopold Zborowski

Szczególną rolę w środowisku École de Paris odgrywali marszandzi – sprzedawcy dzieł sztuki. Jednym z nich był pochodzący z Polski Leopold Zborowski (1889-1932). Poeta, człowiek o dużej kulturze literackiej, przyjechał na studia do Paryża w 1913 lub w 1914 roku. Z braku środków do życia zaczął handlować starymi książkami i rycinami oraz pośredniczyć w sprzedaży obrazów. Z czasem stał się jednym z najbardziej wpływowych marszandów paryskich. Dzięki Mojżeszowi Kislingowi poznał Amadeo Modiglianiego, stając się jego przyjacielem i mecenasem. Żona Zborowskiego, Anna była jedną z ulubionych modelek artysty.

Polscy przedstawiciele École de Paris

Wybitny wkład do międzynarodowego środowiska Paryża i sztuki europejskiej pierwszej połowy XX wieku wniosła również liczna grupa malarzy pochodzących z Polski. Należeli do niej między innymi:

Mojżesz Kisling (1891-1953)

Artysta polsko-żydowskiego pochodzenia, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli École de Paris. Studia artystyczne rozpoczął w Krakowie, na Akademii Sztuk Pięknych, skąd za radą swojego profesora, Józefa Pankiewicza, wyjechał w 1910 do Paryża. Poznał Pabla Picassa, Juana Grisa i również pochodzącego z Polski krytyka sztuki Adolfa Baslera, który stał się pierwszym propagatorem jego twórczości. Zawarł również znajomość z Leopoldem Zborowskim. Dowcipny i czarujący, był jedną z najbardziej malowniczych postaci Montparnassu, duszą towarzystwa, pomysłodawcą balów i zabaw, ulubieńcem kobiet. Nazywano go „księciem Montparnassu”.

Jego twórczość, przede wszystkim portrety, charakteryzuje delikatna stylizacja, żywy, czysty kolor oraz nastrój smutku i melancholii.

Mela Muter (1876-1967)

Maria Melania z Klingslandów Mutermilchowa, od 1918 używająca imienia Mela Muter, pochodziła z zamożnej, zasymilowanej żydowskiej rodziny warszawskiej. Do stolicy Francji wyjechała w 1901 roku. Zajmowała jedną z czołowych pozycji wśród polskich twórców działających w Paryżu w XX wieku. Była bardzo utalentowaną malarką, kobietą obdarzoną inteligencją i wielką urodą, przyjaźniła się z najbardziej znanymi osobistościami swojej epoki. Była ostatnią miłością poety Rainera Marii Rilkego.

Malowała portrety, martwe natury, pejzaże. Adaptując wiele wpływów, stworzyła osobisty, dojrzały styl malarskiej wypowiedzi. Jej prace powstałe w dwudziestoleciu międzywojennym charakteryzuje duży format i matowa, stłumiona kolorystyka.

Eugeniusz Zak, właść. Eugeniusz Żak (1884-1926)

Urodził się w rodzinie zasymilowanych polskich Żydów. Edukację artystyczną rozpoczął w 1902 w paryskiej École des Beaux-Arts. W 1903 odbył podróż do Włoch. Po powrocie do Paryża zadebiutował w 1904 na Salonie Jesiennym, wystawiał też na Salonie Niezależnych i w Société Nationale des Beaux-Arts.
Jego pierwsza indywidualna wystawa odbyła się w roku 1911 w Galerie Druet. W latach 1916-1922 przebywał w Polsce, był jednym z założycieli Stowarzyszenia Artystów Polskich „Rytm”, ugrupowania niezwykle istotnego dla rozwoju sztuki polskiej w dwudziestoleciu międzywojennym. W 1923 osiedlił się powtórnie w Paryżu.

Malował dekoracyjne, liryczne kompozycje, przedstawiające stylizowane postacie tancerzy, arlekinów, pasterek. Jego dzieła charakteryzują się rytmiczną kompozycją, miękkim, światłocieniowym modelunkiem. Sztuka Zaka jest niezwykle poetycka, ewokująca nastrój melancholii, smutku, poczucia niepewności.

Roman Kramsztyk (1885-1842)

Studiował w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie pod kierunkiem Józefa Mehoffera, potem w Warszawie i Monachium. Lata 1910–1914 spędził w Paryżu, w czasie I wojny światowej przebywał w Polsce. Razem z Eugeniuszem Zakiem był współzałożycielem Stowarzyszenia Artystów Polskich „Rytm”. W 1922 osiadł na stałe w Paryżu.

W jego dziełach: kompozycjach figuralnych, aktach, pejzażach, martwych naturach i portretach (które należą do najlepszych jego prac), odnaleźć można doświadczenia francuskiego postimpresjonizmu, wpływy sztuki Paula Cézanne’a, ale też fascynację szeroko rozumianą tradycją malarstwa europejskiego (m.in. włoskiego renesansu).

Artysta pochodził ze znanej warszawskiej rodziny żydowskiej, jego dziadek Izaak był rabinem. Jednak już ojciec Julian przyjął chrzest, oddalając się od judaizmu, sam malarz był katolikiem. Do czasów wojny w sztuce Romana Kramsztyka nie pojawiały się wątki żydowskie. Mimo, że mieszkał we Francji, każdego roku przyjeżdżał do Polski, gdzie w 1939 zaskoczył go wybuch II wojny światowej. Wraz ze społecznością żydowską Warszawy znalazł się w utworzonym przez okupantów getcie. Przyjaciele proponowali mu pomoc w ucieczce i ukrycie po „aryjskiej” stronie. On jednak postanowił pozostać. Przez spędzony tam czas rysował sceny głodu, nędzy i tragicznego losu polskich Żydów, dając wstrząsające świadectwo codziennego życia dzielnicy żydowskiej.

Artysta zginął zastrzelony na ulicy w pierwszych dniach likwidacji getta .

Wspomina go między innymi Władysław Szpilman w książce Pianista, opisującej życie w warszawskim getcie.

Kolekcja Muzeum Narodowego w Warszawie

W Muzeum Narodowym w Warszawie znajduje się największa w polskich zbiorach publicznych kolekcja twórczości polskich artystów działających w Paryżu od początku XX wieku do czasów II wojny światowej.

Pierwsze pokolenie artystów polskich osiadłych w Paryżu w latach 1901-1909 reprezentują w warszawskiej kolekcji: Mela Muter, Eugeniusz Zak, Gustaw Gwozdecki, Leopold Gottlieb, Jerzy Merkel, Elie Nadelman i Roman Kramsztyk, a także Louis Marcoussis i Henryk Hayden.

Kolejna grupa to malarze urodzeni około 1890, którzy przybyli do Paryża około 1910 roku. Należy do niej (obok niereprezentowanych w kolekcji: Szymona Mondzaina, Maurycego Mędrzyckiego i Henryka Epsteina) Mojżesz Kisling.

Artyści przybyli do Paryża po 1918 roku, reprezentujący pokolenie tzw. „drugiej École de Paris” to Alfred Aberdam, Zygmunt Menkes, Joachim Weingart oraz Leon Weissberg (którego twórczość nie jest reprezentowana w muzealnej kolekcji).

Inni artyści związani z École de Paris, których prace znajdują się w MNW to: Jerzy Ascher, Irena Hassenberg, Józef Hecht, Pola Lindenfeld, Adolf Milich, Wacław Kajetan Pająk, Dawid Seifert, Marceli Słodki, Zygmunt Szreter, Marek Szwarc, Włodzimierz Terlikowski, Wacław Zawadowski, Kazimierz Zieleniewski.

Illustracja : Portret mężczyzny w szarym swetrze. L. Gottlieb. 1930