Literatura francuska w Polsce

 XVIII wiek

Do XVIII wieku recepcja literatury francuskiej w Polsce ograniczała się do wąskiego grona elit rekrutujących się głównie z kręgów dworskich i arystokratycznych. Sytuacja uległa zmianie w drugiej połowie XVIII stulecia za sprawą coraz powszechniejszej znajomości języka francuskiego wśród osób wykształconych. Z tego względu liczba powstających wówczas tłumaczeń nie była znaczna – tworzono natomiast stosunkowo wiele adaptacji i trawestacji dzieł francuskich. Cieszący się dużą popularnością teatr chętnie sięgał po przeróbki sztuk autorów francuskich, zwłaszcza Diderota, Moliera i Beaumarchais'go. Wojciech Jakubowski (1712-1784) wydał w 1774 roku wybór bajek Jeana de La Fontaine'a we własnym tłumaczeniu. Spośród dzieł prozatorskich opublikowano m.in. tłumaczenia Manon Lescaut Antoine'a François Prévosta (1769) i Pawła i Wirginii Jacques'a-Henriego Bernardin de Saint-Pierre'a (1793)

Polskiemu oświeceniu ton nadawała w dużej mierze myśl francuska, na czele z intelektualistami skupionymi w kręgu Encyklopedystów. Wśród popularnych i tłumaczonych autorów znajdowali się między innymi filozofowie i teoretycy polityki, jak Wolter i Monteskiusz, którego Listy perskie przełożył w 1778 roku Tomasz Kajetan Węgierski (1756-1787). Również Węgierskiemu zawdzięczamy tłumaczenia Pigmaliona Jeana-Jacques'a Rousseau i Belizariusza Jeana-François Marmontela.

XIX wiek i Młoda Polska

 W XIX wieku ukazywało się w Polsce wiele przekładów literatury francuskiej. Ojciec Juliusza Słowackiego (1809-1849), Euzebiusz Słowacki (1772/73-1814), oprócz tłumaczeń łacińskich klasyków, spolszczył Henriadę Woltera i Andromachę oraz Ifigenię Racine'a. Adam Mickiewicz (1798-1855) przekładał m.in. Woltera i La Fontaine'a. Od lat 30. XIX wieku szczególną popularnością cieszyły się powieści, m.in. takich autorów jak Alexandre Dumas (ojciec), Jules Verne, Honoré de Balzac, czy Stendhal. Maria Konopnicka (1842-1910) i Włodzimierz Zagórski (1834-1902) przetłumaczyli w 1898 roku popularną komedię Cyrano de Bergerac Edmonda Rostanda. Wiktor Gomulicki (1848-1919), ważny pisarz pozytywistyczny, tłumaczył Victora Hugo i Alfreda de Musseta. Inny czołowy polski twórca pozytywistyczny, Henryk Sienkiewicz (1846-1916), przekładał z kolei dzieła Alfreda Daudeta.

W okresie Młodej Polski istotny wpływ na twórczość polskich pisarzy i poetów wywierała współczesna literatura francuska, w tym poezja symbolistów. Ważną postacią w dziedzinie translatorstwa i popularyzacji literatury francuskiej w Polsce był romanista, tłumacz i poeta Edward Porębowicz (1862-1937), którzy przybliżył polskim czytelnikom poezję prowansalską. Poetka Zofia Trzeszczkowska (1847-1911), ukrywająca się pod męskim pseudoninem Adam M-ski, przełożyła w 1894 roku wraz z Antonim Langem Kwiaty grzechu Charles'a Baudelaire'a. Franciszek Mirandola (1871-1930) tłumaczył symbolistów francuskich, a wybitna dramato- i powieściopisarka Gabriela Zapolska (1857-1921) spolszczyła szereg francuskich sztuk teatralnych, w tym Boubouroche'a Georges'a Courteline'a. Przełom XIX i XX stulecia to również czas recepcji francuskich naturalistów, z powieściami Émile'a Zoli na czele.

Dwudziestolecie międzywojenne

W okresie międzywojennym proza francuska cieszyła się dużą popularnością wśród polskich czytelników. Tłumaczono powieści i opowiadania takich pisarzy, jak Anatole France, Romain Rolland, Georges Duhamel, czy André Gide. Powstawały też przekłady sztuk Jeana Giraudoux czy Jeana Cocteau (Orfeusz).

W dwudziestoleciu międzywojennym najwybitniejszym tłumaczem i popularyzatorem literatury francuskiej w Polsce był Tadeusz Żeleński, zwany Boyem (1874-1941). Boy – z wykształcenia lekarz, z zawodu i z zamiłowania pisarz, poeta, eseista, a także propagator edukacji seksualnej, antykoncepcji i świadomego macierzyństwa – przetłumaczył ponad sto dzieł, począwszy od literatury starofrancuskiej (Wielki Testament François Villona czy Gargantua i Pantagruel Rabelais'go), poprzez powieści XIX-wiecznych klasyków (Stendhal, Balzac, Flaubert), na współczesnej mu beletrystyce pierwszej połowy XX wieku kończąc (Lochy Watykanu André Gide'a, pierwsze pięć tomów W poszukiwaniu straconego czasu Marcela Prousta). Oprócz beletrystyki, Boy tłumaczył również klasyków francuskiej humanistyki i filozofii – między innymi Woltera, Rousseau, Monteskiusza, Diderota, Montaigne'a. W latach 1917-1929 wydawnictwo Gebethner i Spółka prowadziło serię wydawniczą Biblioteka Boya, w ramach której opublikowano 97 tomów dzieł literatury francuskiej w przekładach Żeleńskiego. Z kolei w latach 1930-1935 Boy prowadził własną oficynę (pod tą samą nazwą), która kontynuowała owo wielkie założenie translatorsko-wydawnicze. Zasługi Boya dla rozpowszechnienia literatury – i kultury – francuskiej w Polsce są nie do przecenienia. Jego przekłady są do dzisiaj wznawiane i stanowią wzór dla kolejnych pokoleń tłumaczy. Wybitna tłumaczka i historyczka sztuki Joanna Guze (1917-2009) stwierdziła: „To, co zrobił Boy, nie ma odpowiednika w świecie. On stworzył francuską literaturę dla Polski. W sposób doskonały”. Za swoją działalność translatorską Boy otrzymał francuski order Legii Honorowej.

Ilustracja : Kwiaty zła. C. Baudelaire, 1927