II wojna światowa

Tuż po wyzwoleniu Francji w sierpniu 1944 r., francuska Biblioteka Narodowa podjęła decyzję o skompletowaniu całej produkcji wydawniczej z czasu II wojny światowej na obszarze Francji. Oprócz książek, broszur, plakatów i druków ulotnych, istotne miejsce w inicjatywach wydawniczych zajmowały czasopisma, które były ważnymi środkami informacyjnymi i propagandowymi ruchu oporu w czasie okupacji niemieckiej.

Efektem ogłoszeń w prasie oraz listów skierowanych do redaktorów czasopism podziemnych i autorów artykułów było pozyskanie egzemplarzy ponad tysiąca tytułów prasowych – ich opisy znalazły się w wydanym w 1954 r. Catalogue des périodiques clandestins diffusés en France de 1939 à 1945. Katalog ten zawiera 28 tytułów polskich czasopism wydawanych we Francji – to największa liczba tytułów prasy obcojęzycznej. Liczba ta to zaledwie połowa wszystkich tytułów prasowych wydawanych przez Polaków we Francji w czasie II wojny światowej (włączając w to czasopisma legalne i półlegalne), ale stanowi większość tytułów prasy podziemnej.

Historia emigracji polskiej we Francji pozwala zrozumieć, dlaczego polska prasa podziemna wyróżniała się ilościowo wśród prasy innych emigracji, w tym podobnych liczebnie emigracji włoskiej i hiszpańskiej, które wydały w czasie wojny odpowiednio 5 i 8 tytułów. II wojna światowa zmieniła znacznie przekrój emigracji polskiej, która jeszcze w 1939 r. miała charakter robotniczy i była pod silnym wpływem propagandy komunistycznej. Po przegranej kampanii wrześniowej i okupacji Polski przez Niemcy i Związek Radziecki, liczni oficerowie polscy i rzesze młodej inteligencji przybyły do Francji w nadziei kontynuacji walki o wyzwolenie. Razem z dawnymi urzędnikami konsulatów polskich we Francji organizowali struktury tej walki – najpierw legalnej, później półlegalnej, w końcu nielegalnej. Wszystkie środowiska polskie we Francji pochłaniała debata na temat przyszłości okupowanej wówczas Polski, była ona często impulsem do powoływania nowych tytułów prasowych, na łamach których kontynuowano spory i dyskusje.
Polska prasa wydawana we Francji w czasie II wojny światowej odzwierciedla podział emigracji polskiej na dwa obozy: tzw. „londyński”, który sympatyzował z rządem Rzeczpospolitej Polski na uchodźstwie w Londynie, oraz obóz „komunistyczny”.
W zbiorze 28 tytułów znajdujących się w Réserve des livres rares BNF obecnych jest 18 tytułów związanych z organizacjami komunistycznymi i 10 tytułów nurtu „londyńskiego”.

Prasa nurtu „londyńskiego”

Czasopisma wydawane przez Polską Organizację Walki o Niepodległość (POWN)

16 czerwca 1941 r. w południowej Francji z inicjatywy rządu RP na uchodźstwie w Londynie została utworzona przez dawnego konsula generalnego RP w Lille, Aleksandra Kawałkowskiego, Polska Organizacja Walki o Niepodległość (POWN). Misją tej organizacji był, w porozumieniu z francuskim Ruchem Oporu, sabotaż, działalność wywiadowcza, propagandowa, w tym wydawanie czasopism, później przygotowania do lądowania aliantów w północnej Francji. Na wiosnę 1942 r. rozszerzyła obszar działania za strefę okupowaną Francji, Belgię i Holandię. W lipcu 1943 r. z inicjatywy rządu RP na uchodźstwie, dokonany został podział POWN na POWN wojskową i POWN cywilną, która miała być zapleczem POWN wojskowej. W wyniku tych decyzji został powołany do życia Centralny Komitet Walki (CKW), w którego skład wszedł Związek Polaków we Francji, organizacje związane z Polską Partią Socjalistyczną oraz organizacje katolickie. W czasie II wojny światowej POWN wydawała następujące tytuły prasowe znajdujące się w Réserve des livres rares BNF:

- Walka: Biuletyn Informacyjny Polskiej Służby Propagandowej (sierpień 1941–czerwiec 1944). Powielany nielegalny nieregularnik przeznaczony dla kadry organizacyjnej POWN; wydawany w Grenoble i w Lyonie; redagowany przez Jerzego Paczkowskiego, następnie przez Ryszarda Wojnę przy udziale komendanta POWN Aleksandra Kawałkowskiego i jego zastępcy Czesława Bittnera; w październiku 1944 r. połączony z Polską Pracy et Polskim Mitem w nowy tytuł Wolna Polska = La Pologne Libre.

- Wolność: Komunikat Informacyjny Polskich Mas Pracujących we Francji (listopad 1942). Prawdopodobnie jest to biuletyn, który w listopadzie 1942 r. zastąpił czasowo Walkę.

- Komunikat / Polska Służba Propagandowa (1941–1943). Nielegalny dwutygodnik, później nieregularnik dla członków POWN; sygnowany przez fikcyjne organizacje: Polską Służbę Propagandową, później Polską Służbę Niepodległościową; redagowany przez Jerzego Paczkowskiego, następnie przez Ryszarda Wojnę przy udziale komendanta POWN Aleksandra Kawałkowskiego i jego zastępcy Czesława Bittnera; powielany w nakładzie ok. 50–700 egzemplarzy.

- Sztandar: Biuletyn Niepodległościowy (maj 1942–czerwiec 1944). Nielegalny dwutygodnik, później nieregularnik; wydawany w Loynie, powielany, od sierpnia/września 1943 r. drukowany w Lille i adresowany do Polaków z okręgów górniczych Nord i Pas-de-Calais; we wrześniu 1944 r. przekształcony w Sztandar: Organ Centralnego Komitetu Walki = L’Etendard: Organe du Comité Central de la Lutte.

- Wyzwolenie: Pismo Ruchu Patriotycznego Polskich Mas Pracujących na Emigracji (maj 1944–luty 1945). Nieregularnik, najpierw nielegalny i powielany, po wyzwoleniu Paryża legalny i drukowany, przeznaczony dla członków POWN regionu paryskiego; w lutym 1945 r. połączony z innymi pismami POWN (Sztandar, Walka, Komunikat) w Sztandar Polski = L’Etendard Polonais.

- Documents. Résistance Polonaise / Edité par le Comité Central de la Lutte pour l’indépendance de la Pologne (grudzień 1944–25 czerwca 1945). Drukowany 8-stronicowy ilustrowany półmiesięcznik w języku francuskim; fikcyjna nazwa wydawcy, w rzeczywistości był nim Centralny Komitet Walki (CKW) i POWN; powstały w celu odparcia krytyki i zarzutów formułowanych pod adresem tych organizacji związanych z rządem RP na uchodźstwie w Londynie przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego we Francji (związany z Rządem Tymczasowym RP w Lublinie, potem w Warszawie) w jego miesięcznym organie prasowym Service de documentation (październik 1944-listopad 1945), który ukazywał się we Paryżu legalnie; na wniosek rządu warszawskiego Documents. Résistance Polonaise były zmuszone przez władze francuskie zakończyć działalność

Czasopisma wydawana przez środowisko socjalistów polskich we Francji

Podczas II wojny światowej we Francji, przebywający tam członkowie Polskiej Partii Socjalistycznej nie stanowili zorganizowanej grupy, ale działali m.in. w legalnym Klubie naukowo-dyskusyjnym w Grenoble oraz w nielegalnej organizacji Związek Walki o Niepodległość Polski. Pod koniec wojny odegrali znaczącą rolę w działalności Centralnego Komitetu Walki (CKW), a tuż po wojnie w działalności Centralnego Związku Polaków we Francji (CZP)

Polska Ludowa: Organ Wychodźstwa Pracującego we Francji. Wolność Równość Niepodległość (1943). Powielany nielegalny nieregularnik; wydawany w Lyonie przez środowisko socjalistów polskich we Francji przychylnych porozumieniu ze Stronnictwem Ludowym.

Polska Pracy: Pismo Socjalistów Polskich we Francji (kwiecień–październik 1944). Powielany nielegalny dwutygodnik, następnie drukowany nieregularnik; wydawany w Lyonie pod redakcją Henryka Jabłońskiego i Stefana Mrożkiewicza; w październiku 1944 r. połączył się z pismami Walka i Polski Mit pod tytułem Wolna Polska = La Pologne Libre, z którym przerwał współpracę i od stycznia 1945 r. ukazywał się samodzielnie pod tytułem Polska Pracy = La Pologne du Travail.

Polski Mit: Pismo Polskie (25 lutego–grudzień 1944). Nieregularnik powielany i drukowany; finansowany przez POWN, wydawany w Lyonie pod redakcją środowiska socjalistów polskich, w tym głównie Stefana Mrożkiewicza Eugeniusza Franciszkowskiego; w październiku 1944 r. połączył się z pismami Polska Pracy i Walka, pod tytułem Wolna Polska = La Pologne Libre, z którym szybko zerwał współpracę i powrócił samodzielnie do tytułu Polski Mit, pod którym ukazywał się do grudnia 1944 r., a od stycznia 1945 r. pod tytułem Trybuna Ludu = La Tribune du Peuple.

Dziesiąty tytuł tego zbioru nurtu „londyńskiego” jest przykładem czasopism półlegalnych: Służba – kwartalnik powstały z inicjatywy kardynała Augusta Hlonda, wydawany w Tuluzie od początku 1941 r. do lipca 1942 r. przez środowisko inteligencji katolickiej pod redakcją Marii Winowskiej.

Inne czasopismo, które warto w tym miejscu zasygnalizować, chociaż nie należy do powyższego zbioru, gdyż zostało nabyte przez Réserve des livres rares BNF w 1968 r., to Wrócimy – nieregularnik założony przez oficerów polskich po demobilizacji Armii Polskiej we Francji w czerwcu 1940 r.; redagowany przez poetę Józefa Łobodowskiego i ilustrowany przez Witolda Januszewskiego, ukazywał się od grudnia 1940 do sierpnia 1942 r.

Prasa „komunistyczna”

W 1923 r. z inicjatywy Międzynarodówki Komunistycznej (Komintern) powstały Grupy polskie przy Francuskiej Partii Komunistycznej (FPK), wspierane przez działaczy Komunistycznej Partii Polski (KPP). Ze względu na zakaz przynależności emigrantów do francuskich partii politycznych, działalność Grup oraz wydawanie przez nie czasopism miały charakter nielegalny. W okresie 1923–1939 we Francji ukazało się 78 tytułów prasowych wydawanych przez polskich komunistów: Grupy polskie przy FPK, polskie podsekcje francuskiej sekcji Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, polskie sekcje przy Confédération Générale du Travail Unitaire (CGTU – Unitarna Powszechna Konfederacja Pracy) i inne organizacje komunistyczne. Ta wysoka liczba wynika z represji, jakie spadały na obcojęzyczne tytuły prasy komunistycznej ze strony władz francuskich – zakazane czasopismo ukazywało się pod nowym tytułem, po czym po kolejnym zakazie pod kolejnym nowym tytułem. Apogeum rozwoju tej prasy przypada na okres rządów Frontu Ludowego, tj. lata 1936–1938, kiedy Dziennik Ludowy wydawany był w nakładzie 25 tysięcy egzemplarzy. Duży wpływ propagandy komunistycznej wśród emigracji polskiej we Francji zakończył się we wrześniu 1938 r., wraz z rozwiązaniem przez Stalina Komunistycznej Partii Polski. Po rozwiązaniu Francuskiej Partii Komunistycznej we wrześniu 1939 r. przez rząd Edouarda Daladiera, osłabione już wcześniej Grupy polskie przy FPK przeszły do działalności nielegalnej. Ich aktywny udział w Ruchu Oporu wraz z komunistami we Francji nastąpił dopiero po w czerwcu 1941 r., tj. po agresji Niemiec na Związek Radziecki.

Egzemplarze polskiej prasy komunistycznej we Francji z czasu II wojny światowej (w większości dwustronnie zapisane pojedyncze karty odbite na powielaczu) znacznie ustępują technicznie prasie wydawanej przez obóz antykomunistyczny. Również ich nadkład był znacznie mniejszy od prasy finansowanej przez organizacje związane z rządem RP na uchodźstwie. Mimo to, prasa ta, podobnie jak prasa okresu międzywojennego, docierała skutecznie do emigracji polskiej we Francji, która pozostawała w większości robotnicza. Szerzyła ona z jednej strony radziecki punkt widzenia wojny, z drugiej propagowała ogólne idee komunizmu. Solidaryzując się z francuskim Ruchem Oporu, którego częścią były grupy polskich komunistów, prasa ta przygotowywała również grunt do legitymizowania polskiego ruchu komunistycznego w powojennym społeczeństwie francuskim.

Za Janem E. Zamojskim można przyjąć następujący podział polskiej prasy podziemnej związanej z Main-d’Oeuvre Immigrée (MOI – Emigrancka Siła Robocza) przy Francuskiej Partii Komunistycznej i zachowanej w BNF:

Pisma partyjne:

Posiew: Organ Pracującego Wychodźstwa we Francji (jesień 1939–lato 1941). Powielany nielegalny nieregularnik; pierwsze polskie pismo komunistyczne w czasie II wojny światowej wydawane przez Grupy polskie FPK; kontynuacja organu polskiej „Grupy Inicjatywnej” przy Międzynarodówce Komunistycznej pt. Nasz Siew; wydawane w Paryżu, redagowane przez Jerzego Tepichta, Michała Kota, Józefa Siwka-Diamanda i Martę Marder.

Nasz Głos (1940–1941). Biuletyn powielany; wydawany w Pas-de-Calais przez Grupy polskie FPK pod redakcją Józefa Spiry.

Nasza Walka (1941–1944). Powielany nielegalny nieregularnik, wychodzący w nakładzie ok. 600–4.500 egzemplarzy; wydawany w Paryżu przez kierownictwo Sekcji polskich MOI; jego główni redaktorzy przed II wojną światową pracowali dla Dziennika Ludowego: Józef Spira, Jerzy Tepicht, Michał Kot, Roman Kornecki, Eugenia Łozińska i Józef Siwek-Diamand; we wrześniu 1944 r. połączony z Niepodległością (1941–1944) i wydawany legalnie pt. Niepodległość.

Na Straży: Pismo polskiego Wychodźstwa pracującego we Francji (1942–lipiec 1944). Powielany nieregularnik o nakładzie ok. 2 000–3 000 egzemplarzy; wydawany w Grenoble i w Lyonie przez kierownictwo Sekcji polskich MOI; główni redaktorzy pisma: Roman Kornecki, Eugenia Łozińska et Julian Andrzejewski; zastąpił Informator wydawany w latach 1940–1941 w Néris-les-Bains i w Saint-Etienne.

[Journal Polonais en France] (kwiecień 1944). Kopia maszynopisu – tłumaczenie na jęz. francuski „polskiego pisma znalezionego w okręgu Carmaux” („journal polonais trouvé dans la circonscription de Carmaux”); na podstawie tekstu trudno ustalić podstawę przekładu, niewykluczone, że chodzi o pismo Na Straży.

Pisma syndykalne:

Związkowiec: Pismo poświęcone jedności i odbudowie ruchu syndykalnego (kwiecień 1943–czerwiec 1944). Powielany nielegalny biuletyn; wydawany przez Sekcje polskie Confédération Générale du Travail (CGT – Powszechna Konfederacja Pracy), adresowany do robotników polskich Strefy Północnej.

Robotnik Rolny (1943). Powielany nielegalny biuletyn; wydawany przez Sekcje polskie CGT, adresowany do polskich robotników rolnych Strefy Północnej.

C.G.T.-owiec (1944). Powielany nielegalny nieregularnik; wydawany w Lyonie w nakładzie ok. 4 000 egzemplarzy; zawierał teksty mobilizujące polskich górników do odbudowy Sekcji polskich CGT.

Poradnik dla Polskich Sekcji C.G.T. (1944). Powielany nielegalny biuletyn; wydawany przez kierownictwo Sekcji polskich CGT i adresowany do ich aktywu.

Journal des Sections Polonaises de la C.G.T. (1943–1944). Powielany nielegalny biuletyn; wydawany przez Sekcje polskie CGT, adresowany do ich członków.

Pisma „masowe”:

Głos Kobiet (sierpień 1943–sierpień 1944). Powielany nielegalny nieregularnik; wydawany w Paryżu dla Strefy Północnej w nakładzie ok. 1 200 egzemplarzy; organ Kół Kobiet Polskich we Francji, które wchodziły w skład Organizacji Pomocy Ojczyźnie i które ok. maja–czerwca 1944 r. przekształciły się w Związek Kobiet Polskich im. Marii Konopnickiej; w listopadzie 1944 r. zastąpiło go legalne, drukowane pismo Głos Kobiet = La Voix des Femmes.

Polka na Wychodźstwie: Pismo Kół Kobiet Polskich we Francji (październik 1943–luty 1944). Powielany nielegalny nieregularnik; przeznaczony dla kobiet ze Strefy Południowej, redagowany przez Juliana Andrzejewskiego.

Polska Patriotka w Obliczu Swych Zadań: Biuletyn wydany przez Zarząd Główny Związku Kobiet Polskich imienia Marji Konopnickiej (maj/czerwiec 1944). Najprawdopodobniej ukazał się tylko jeden numer tego pisma informującego o przekształceniu się Kół Kobiet Polskich we Francji w Związek Kobiet Polskich im. Marii Konopnickiej.

Grunwald (grudzień 1943–sierpień 1944). Powielany nielegalny nieregularnik; organ Związku Młodzieży Polskiej „Grunwald” wchodzącego w skład Organizacji Pomocy Ojczyźnie; w listopadzie 1944 r. zastąpiło go legalne, drukowane pismo o tym samym tytule.

Pisma „patriotyczne”:

Jedność Polska: Pismo Organizacji Pomocy Ojczyźnie (jesień 1942–sierpień 1944). Powielany nielegalny nieregularnik; wydawany w Lyonie i w Grenoble w nakładzie ok. 3 000–7 000 egzemplarzy, redagowany przez Juliana Andrzejewskiego i Romana Korneckiego; organ Organizacji Pomocy Ojczyźnie (OPO) założonej latem 1942 r. i skupiającej polskie środowiska socjalistyczne i komunistyczne we Francji, a od lata 1943 r. zdominowanej przez komunistów.

Dla Polski: Organ Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, Francja (czerwiec 1944). Nielegalny miesięcznik (znany jest tylko jeden numer) drukowany w Paryżu w nakładzie ok. 5 000 egzemplarzy; organ Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego we Francji (powołanego w kwietniu 1944 r. na wzór  Comité Français de Libération Nationale), po wyzwoleniu Francji głównego reprezentanta lewicy komunistycznej Polonii francuskiej.

Niepodległość (wrzesień 1941–sierpień 1944). Powielany i drukowany nielegalny nieregularnik; niezachowane pierwsze numery wydawane były w Paryżu przez kierownictwo Sekcji polskich MOI, pod redakcją Józefa Spiry; w 1942 r. nie ukazał się prawdopodobnie żaden numer; od 1943 r. redagowany przez Józefa Siwka-Diamanda, wydawany przez Polski Front Narodowy, a od marca 1944 r. przez Organizację Pomocy Ojczyźnie; początkowo wydawany w nakładzie ok. 600 egzemplarzy, w latach 1943–1944 w nakładzie kilku tysięcy; po wyzwoleniu Francji połączył się z Naszą Walką i był wydawany legalnie również pod tytułem Niepodległość.

Pisma „wyspecjalizowane”:

Polak w Wehrmachcie: Pismo wydane przez Polski Front Narodowy we Francji (sierpień 1943–1945). Powielany nielegalny nieregularnik; wydawany przez Sekcję TA (skrót od: Troupes allogènes – Oddziały  Napływowe lub Travail allemand – Praca Niemiecka) MOI, adresowany do Polaków wcielonych przymusem do Wehrmachtu w obu strefach okupowanej Francji.

Pomimo niekompletności opisanego zbioru w stosunku do całości produkcji wydawniczej, zachowane egzemplarze czasopism są cennym świadectwem złożoności historii emigracji polskiej we Francji.

Zbiór ten powstał w drugiej połowie lat 40. XX w. Egzemplarze (w tym kilka kopii) prasy nurtu „londyńskiego” były darem głównie byłych kombatantów POWN. Wszystkie egzemplarze prasy „komunistycznej” są kopiami wykonanymi z oryginałów wypożyczonych BNF przez Radę Narodową Polaków we Francji (organizacja ta zastąpiła w lipcu 1945 r. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego we Francji; zrzeszała ona „prowarszawskie” organizacje polskie we Francji powstałe jeszcze w czasie II wojny światowej lub tuż po niej – została ona rozwiązana 11 stycznia 1950 r. przez francuskiego ministra spraw wewnętrznych Julesa Mocha), której archiwum znajduje się w Archiwum Akt Nowych, a czasopisma w Czytelni Zbiorów Historii Społecznej Biblioteki Sejmowej.

Wybrane publikacje:

Janine Ponty, La Résistance polonaise en France: le POWN (Contribution à l’histoire de la Résistance non-communiste), w: De l’exil à la résistance. Réfugiés et immigrés d’Europe Centrale en France 1933–1945 (Actes du Colloque international organisé par le Centre de recherches de l’Université Paris VIII et l’Institut d’Histoire du Temps Présent – Paris, 17–18 oct. 1986). Saint-Denis; Paris 1988, p. 173–183.

Jan E. Zamojski, Polacy w ruchu oporu we Francji 1940–1945. Wrocław, Ossolineum 1975.

Jan E. Zamojski, Polska prasa podziemna we Francji w latach wojny 1939–1945, w: „Dzieje Najnowsze” 1985, nr 3/4, s. 41–80.