Henryk Walezy (1551-1589)
Henryk Walezy, młodszy brat króla Francji Karola IX, pierwszy władca elekcyjny zasiadający w latach 1573-1574 na tronie polskim. W latach 1574-1589 król Francji jako Henryk III.
Pierwsza wolna elekcja w Polsce
Po śmierci ostatniego polskiego władcy z dynastii Jagiellonów – Zygmunta Augusta (1520-1572), królowie polscy, aż do końca istnienia I Rzeczpospolitej, byli wybierani na drodze wolnej elekcji. Oznaczało to wybór monarchy spośród kilku kandytatów, przez zgromadzoną w tym celu szlachtę (głosować mógł każdy szlachcic), bez przestrzegania zasad sukcesji dynastycznej. Warunkiem objęcia władzy przez elekta było zaprzysiężenie przywilejów generalnych i paktów. System ten na długie lata wpłynął na politykę polską, stając się dominującym elementem ustroju Rzeczpospolitej Szlacheckiej.
Dlaczego Francja interesowała się tronem polskim ?
Francja interesowała się koroną polską dla młodszego brata króla Karola IX już w 1572. Pierwsze polityczne zabiegi nie przyniosły spodziewanych skutków, dlatego w czasie wolnej elekcji wzmożono dyplomatyczne wysiłki, aby strona polska zainteresowała się kandytaturą księcia Andegawenii. Z punktu widzenia interesów francuskich osadzenie na tronie polskim własnego kandydata dawało różnorodne korzyści: osłabiało rolę Habsburgów w polityce europejskiej, dawało dostęp do handlu bałtyckiego, a samemu Karolowi IX umożliwiało usunięcie z Paryża brata – rywala.
Wybór Henryka Walezego na króla Polski
Kandytatura francuska budziła wiele kontrowersji, szczególnie niepokojący wydawał się udział Henryka w wydarzeniach Nocy św. Bartłomieja. Obawiano się, że nie będzie przestrzegał praw innowierców, co byłoby niezgodne z panującą w Polsce zasadą tolerancji religijnej. Dyplomacja francuska pracowała jednak ze wszystkich sił. Podkreślano rycerskość, pobożność, łagodność młodego władcy, jego niezwykłą hojność i wiele innych zalet.
Ostatecznie 5 kwietnia 1573 to on okazał się zwycięzcą elekcji. Do Paryża zostało wysłane godne i okazałe poselstwo, po kolejnych pertraktacjach (dotyczących głównie spraw wyznaniowych i możliwości wypowiedzenia posłuszeństwa królowi) 22 sierpnia 1573 roku Henryk uznał dawne i nowe prawa, został ogłoszony królem Polski. Koronacja odbyła się kilka miesięcy później, 21 lutego 1574 w katedrze na Wawelu w Krakowie.
Przybycie Henryka Walezego do Polski – zetknięcie dwóch kultur
Do granic Polski królewski orszak, w skład którego wchodziła znaczna grupa dworzan, damy dworu jadące w karocach, wozy z bagażem, wiozące m.in. cenne meble, dotarł w końcu stycznia 1574 roku. Sam Henryk nosił bardzo wykwintne stroje, biżuterię, słynne perły w uszach, co Polakom wydało się dziwne i niestosowne. Sprzeciw budziły również niezwykle swobodne obyczaje króla. Z czasem polskie otoczenie władcy miało mu również za złe, że otacza się głównie Francuzami. Henryk Walezy nie znał języka polskiego, ani polskich zwyczajów. Nie odpowiadał mu też surowy klimat nowej ojczyzny. Ociągał się również w sprawie zawarcia małżeństwa ze starszą od siebie 28 lat Anną Jagiellonką, co było jednym z warunków osadzenia go na polskim tronie.
Ucieczka do Francji
W czerwcu 1574 roku Henryk dowiedział się o śmierci swojego brata, króla Francji Karola IX. Nocą z 18 na 19 czerwca, potajemnie, w przebraniu opuścił zamek królewski na Wawelu, udając się w stronę granicy. Gdy dogonił go polski pościg, złożył obietnicę powrotu za kilka miesięcy. Gdy tej obietnicy nie spełnił, uznano tron za pusty i ogłoszono kolejną elekcję. Henryk po powrocie do swojej ojczyzny został koronowany na króla Francji, 13 lutego 1575 roku, przyjmując imię Henryk III.
Nigdy jednak oficjalnie nie zrzekł się władzy w Rzeczpospolitej i do końca życia uważał się za jej prawowitego władcę.
Historia panowania Walezego w kulturze polskiej
Historia krótkiego panowania w Polsce, szczególnie zaś dzieje spektakularnej ucieczki króla, były przez stulecia obecne w polskiej kulturze, stały się tematem wielu dzieł literackich, obrazów, rycin i rysunków (np. Jan Kochanowski, Oda I. Do króla Henryka Walezego bawiącego we Francji; Artur Grottger, Ucieczka Henryka Walezego z Polski, 1860, Muzeum Narodowe w Warszawie).
Order Świętego Ducha
31 grudnia 1578 Henryk III ustanowił Order Świętego Ducha. Wybrał takiego patrona ze względu na trzy znaczące wydarzenia swojego życia : jego narodziny, wstąpienie na tron polski, a następnie na francuski miały miejsce w dniu Zesłania Ducha Świętego.
Order ten, do czasów rewolucji, był najbardziej prestiżowym odznaczeniem monarchii francuskiej. Odznaczeni nim byli (w randze kawalerów) dwaj inni królowie polscy: Jan III Sobieski (1676) i Stanisław Leszczyński (1725).
Pierwsze dzieła dotyczące historii Polski opublikowane we Francji
Elekcja Henryka Walezego na tron polski stała się ważnym momentem w historii związków między dwoma królestwami. Do tej pory kontakty dyplomatyczne, polityczne i militarne nie były zbyt znaczące. Wraz z wyborem Henryka Walezego pojawiło się we Francji wiele tekstów opisujących Polskę, wzmagając zainteresowaniem krajem, uważanym do tej pory za odległy i egzotyczny.
Królewski lutnista
Do Polski Henryk Walezy przybył otoczony francuskimi dworzanami. Gdy zaś powracał do Francji, razem z nim ruszyła grupa Polaków, która służyła mu na dworze w Krakowie. Między nimi znajdował się Jakub Polak (Jacques le Polonois, Jakub Reys, ok. 1545-ok. 1605), noszący tytuł lutnisty królewskiego wirtuoz i kompozytor, autor wielu preludiów, fantazji, tańców i pieśni.
Opublikowano w sierpniu 2017 r.
Ilustracja : Henri de Valois, duc d'Anjou, partant pour la pologne [estampe]
